شیخ‌محمد بقایسهارنپوریبَقایِ سَهارَنپوری ، شیخ محمد، شاعر، نویسنده و مورّخ فارسی زبان شبه قاره، متخلص به بقا می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - گرایش بقا به طریقت نقشبندیه ۳ - معلومات بَقایِ سَهارَنپوری ۴ - وفات بَقایِ سَهارَنپوری ۵ - آثار بَقایِ سَهارَنپوری ۶ - خصوصیات کتاب مرآتِ جهان نما نسخه محمد شفیع ۷ - خصوصیات کتاب مرآتِ جهان نما نسخه محمدرضایازده ۸ - ویژگی های کتاب مرآتِ جهان نما ۹ - فهرست منابع ۱۰ - پانویس ۱۱ - منبع ۱ - بیوگرافی بَقایِ سَهارَنپورینخستین نیای او، خواجه ضیاءالدین ، از اخلاف خواجه عبداللّه انصاری ، ازهرات به هندوستان رفت و در ۷۵۴ به دربار فیروزشاه تغلق (حک: ۷۵۲ـ۷۹۰) پیوست. فرزندان خواجه ضیاء نیز در سهارنپور اقامت کردند و محمد بقا در ۱۰۳۷ در همانجابه دنیا آمد [۱]
چارلز ریو، فهرست نسخه های خطی فارسی در موزه بریتانیا، ج۳، ص۸۹۰، آکسفورد ۱۹۶۶.
ابتدا شاگرد پدرش، غلام محمد، بود، [۲]
چارلز ریو، فهرست نسخه های خطی فارسی در موزه بریتانیا، ج۳، ص۸۹۰، آکسفورد ۱۹۶۶.
سپس از شیخ نورالحق دهلوی [۳]
عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج۵، ص۳۷۳، حیدرآباد دکن ۱۳۸۲ـ۱۴۱۰/۱۹۶۲ـ۱۹۸۹.
و شیخ عبداللّه سَرهِندی ، معروف به میانْ حضرت، علم آموخت [۴]
چارلز ریو، فهرست نسخه های خطی فارسی در موزه بریتانیا، ج۳، ص۸۹۰، آکسفورد ۱۹۶۶.
[۵]
آفتاب اصغر، تاریخ نویسی فارسی در هند و پاکستان، ج۱، ص۴۸۹، لاهور ۱۳۶۴ ش.
پس از پایان تحصیل، در زادگاهش به تدریس پرداخت. [۶]
آفتاب اصغر، تاریخ نویسی فارسی در هند و پاکستان، ج۱، ص۴۸۹، لاهور ۱۳۶۴ ش.
سپس به غضنفرخان و برادرش ارسلان خان و نیز افتخارخان میرخان سامان، که از امرای اورنگ زیب بودند، نزدیک شد، [۷]
عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج۵، ص۳۷۳، حیدرآباد دکن ۱۳۸۲ـ۱۴۱۰/۱۹۶۲ـ۱۹۸۹.
و با اصرار افتخارخان به دربار اورنگ زیب (حک: ۱۰۶۸ـ ۱۱۱۸) راه یافت و به سمت وقایع نگاری و بخشی دولت منصوب، [۸]
چارلز ریو، فهرست نسخه های خطی فارسی در موزه بریتانیا، ج۳، ص۸۹۰، آکسفورد ۱۹۶۶.
[۹]
آفتاب اصغر، تاریخ نویسی فارسی در هند و پاکستان، ج۱، ص۴۸۹، لاهور ۱۳۶۴ ش.
[۱۰]
احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۱۰، ص۱۲۴، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
و مقرب درگاه بختاورخان (از ندیمان اورنگ زیب) شد. [۱۱]
عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج۵، ص۳۷۳، حیدرآباد دکن ۱۳۸۲ـ۱۴۱۰/۱۹۶۲ـ۱۹۸۹.
۲ - گرایش بقا به طریقت نقشبندیهبقا به طریقت نقشبندیه گرایش داشت [۱۲]
محمد بختاورخان، مرآة العالم: تاریخ اورنگ زیب، ج۱، ص۱۴، چاپ ساجده س علوی، لاهور ۱۹۷۹.
و مرید شیخ محمد معصوم سِرهندی (متوفی ۱۰۷۹)، فرزند شیخ احمد سرهندی (متوفی ۱۰۳۴) معروف به مُجَدِّدِ اَلفِ ثانی، بود. [۱۳]
چارلز ریو، فهرست نسخه های خطی فارسی در موزه بریتانیا، ج۳، ص۸۹۰، آکسفورد ۱۹۶۶.
[۱۴]
آفتاب اصغر، تاریخ نویسی فارسی در هند و پاکستان، ج۱، ص۴۸۹، لاهور ۱۳۶۴ ش.
[۱۵]
محمد شفیع، مقالات مولوی محمد شفیع راجع به هنروران و خط و خطاطان، ج۴، ص۷۳ـ۷۴، لاهور ۱۹۷۲ـ۱۹۸۱.
۳ - معلومات بَقایِ سَهارَنپوریاو علومی چون تاریخ ، هیئت ، حساب و جَفر نیز می‌دانست. [۱۶]
عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج۵، ص۳۷۳، حیدرآباد دکن ۱۳۸۲ـ۱۴۱۰/۱۹۶۲ـ۱۹۸۹.
بختاورخان [۱۷]
محمد بختاورخان، مرآة العالم: تاریخ اورنگ زیب، ج۲، ص۵۵۴، چاپ ساجده س علوی، لاهور ۱۹۷۹.
او را جزو کسانی که در تاریخ و نظم و نثر بی همتا بوده‌اند ذکر کرده است. صبا [۱۸]
محمد مظفر حسین بن محمد یوسفعلی صبا، تذکره روز روشن، ج۱، ص۱۱۵، چاپ محمد حسین رکن زاده آدمیت، تهران ۱۳۴۳ ش.
نمونه‌ای از اشعار او را آورده است.
۴ - وفات بَقایِ سَهارَنپوریبقا در سالهای آخر عمر از خدمات دولتی کناره گرفت و در حوالی زادگاهش اقامتگاهی به نام «بقاپوره» بنا نهاد و در ۱۰۹۴ در همان‌جا درگذشت. [۱۹]
آفتاب اصغر، تاریخ نویسی فارسی در هند و پاکستان، ج۱، ص۴۸۹، لاهور ۱۳۶۴ ش.
۵ - آثار بَقایِ سَهارَنپوریاز آثار او مرآتِ جهان نما به فارسی در دست است که تاریخی عمومی از ابتدا تا روزگار اورنگ زیب است. [۲۰]
، ص ۴۹۰، آفتاب اصغر، تاریخ نویسی فارسی در هند و پاکستان، لاهور ۱۳۶۴ ش.
این کتاب نسخه مفصلتری از مرآة العالم بختاورخان است و محمد بقا قبل از اتمام آن درگذشته است. [۲۱]
چارلز آمبروز استوری، ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری، ج۲، ص۶۳۱، ترجمه یو ا برگل (به روسی)، مترجمان یحیی آرین پور، سیروس ایزدی، و کریم کشاورز، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۲۲]
احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۱۰، ص۱۲۶، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
پس از مرگ بقا، محمدرضا (برادر او) ومحمد شفیع (خواهرزاده او) آن را گرد آوردند [۲۳]
محمد بختاورخان، مرآة العالم: تاریخ اورنگ زیب، چاپ ساجده س علوی، ج ۱، ص ۱۴، لاهور ۱۹۷۹.
۶ - خصوصیات کتاب مرآتِ جهان نما نسخه محمد شفیعنسخه محمد شفیع مشتمل بر مقدمه، هفت «آرایش» (باب) و خاتمه است که در ۱۰۹۵ آن را به پایان رسانده است، ۷ - خصوصیات کتاب مرآتِ جهان نما نسخه محمدرضایازدهاما نسخه محمدرضایازده «آرایش» دارد [۲۴]
چارلز آمبروز استوری، ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری، ج۲، ص۶۳۱، ترجمه یو ا برگل (به روسی)، مترجمان یحیی آرین پور، سیروس ایزدی، و کریم کشاورز، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۲۵]
احمد منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی، ج۶، ص۴۱۹۸، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش.
۸ - ویژگی های کتاب مرآتِ جهان نمااین کتاب دارای متنی الحاقی مشتمل بر تراجم شعرا به ترتیب الفباست، ازینرو آن را تذکرة الشعرا نیز گفته اند. [۲۶]
احمد گلچین معانی، تاریخ تذکره های فارسی، ج۲، ص۷۷۸، تهران ۱۳۶۳ ش.
از این کتاب، نسخ خطی متعددی موجود است . [۲۷]
احمد منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی، ج۶، ج ۶، ص ۴۱۹۸ـ۴۱۹۹ ، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش.
محمد شفیع و محمدرضا، که پس از مرگ بقا مرآتِ جهان نما را گردآوردند، مدعی شدند که بقا مؤلف مرآة العالم و دیگر آثار منسوب به بختاورخان است [۲۸]
محمد بختاورخان، مرآة العالم: تاریخ اورنگ زیب، چاپ ساجده س علوی، ج ۱، ص ۱۴ ، لاهور ۱۹۷۹.
اما به تصریح بختاورخان، [۲۹]
محمد بختاورخان، مرآة العالم: تاریخ اورنگ زیب، ج۲، ص۵۵۴، چاپ ساجده س علوی، لاهور ۱۹۷۹.
بقا در تألیف مرآة العالم همکار او بوده است. شاید به سبب گفته های محمد شفیع و محمدرضا و شباهت میان مرآت جهان نما و مرآة العالم است که محققانی چون استوری، الیوت و عبدالمقتدر، به اشتباه، مرآة العالم را به بقا نسبت داده اند [۳۰]
آفتاب اصغر، تاریخ نویسی فارسی در هند و پاکستان، ج۱، ص۴۴۹، لاهور ۱۳۶۴ ش.
۹ - فهرست منابع(۱) چارلز آمبروز استوری، ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری، ترجمه یو ا برگل (به روسی)، مترجمان یحیی آرین پور، سیروس ایزدی، و کریم کشاورز، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۶۲ ش. (۲) آفتاب اصغر، تاریخ نویسی فارسی در هند و پاکستان، لاهور ۱۳۶۴ ش. (۳) محمد بختاورخان، مرآة العالم: تاریخ اورنگ زیب، چاپ ساجده س علوی، لاهور ۱۹۷۹. (۴) عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، حیدرآباد دکن ۱۳۸۲ـ۱۴۱۰/۱۹۶۲ـ۱۹۸۹. (۵) محمد شفیع، مقالات مولوی محمد شفیع راجع به هنروران و خط و خطاطان، لاهور ۱۹۷۲ـ۱۹۸۱. ۶- محمد مظفر حسین بن محمد یوسفعلی صبا، تذکره روز روشن، چاپ محمد حسین رکن زاده آدمیت، تهران ۱۳۴۳ ش؛ (۷) احمد گلچین معانی، تاریخ تذکره های فارسی، تهران ۱۳۶۳ ش. (۸) احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش. (۹) احمد منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش. (۱۰) چارلز ریو، فهرست نسخه های خطی فارسی در موزه بریتانیا، آکسفورد ۱۹۶۶. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «شیخ‌محمد بقای‌سهارنپوری»، شماره۱۱۸۵. |